Massaoud Sbai el Idrissi marokkoarrak Kukuxumusuko sortze saileko zuzendari den Mikel Urmenataren eskutik jaso du Urteko Giriari ematen zaion saria. Opari-ikur hori marrazki fabrikak urtero-urtero ematen dio Sanferminen aldeko pasioagatik nabarmendu den atzerritarrari.
Manfred Walloschke alemaniarrak “Urteko Giria” IV. saria jaso zuen atzo Munichen, Kukuxumusuk atzerriko pertsonaiaren baten sanferminzaletasuna aintzat hartzeko emandako saria. Mikel Urmenetak eta Koldo Aiestaranek, etxearen sortzaileetako bik, eman zioten saria, eta ekitaldian sanferminetara urtero joaten den alemaniar ordezkaritza handia egon zen.
Heldu den ekainaren 23an, ostirala, Kukuxumusuk Urteko Giriaren III. Saria emanen du Storviken. Sari horren bidez, enpresak Iruñeko festa ezagunei loturiko pertsonaiaren baten sanferminzaletasun handia aitortu nahi du. Oraingo honetan, Lars Ingvar Jungefors suediarra izanen da sariduna. Lars Los Suecos peñako kidea da eta 35 urte baino gehiago daramatza Iruñera etortzen Sanferminetan.
Lore Monnig estatubatuarrak “Urteko Giriaren II. saria” jaso zuen atzo New Yorken, Kukuxumusuk atzerriko pertsonaiaren baten sanferminzaletasuna aintzat hartzeko emandako saria. Mikel Urmenetak, etxearen sortzaile eta sormen zuzendariak, banatu zuen, sanferminetako arropa tipikoarekin jantzitako berrogeita hamar pertsona inguru elkartu zituen gala batean.
Puerto Ricon jaio, baina Australian bizi den Carmen Margarita Alicea Mirabalek jaso zuen atzokoan Urteko Giriaren 1go saria, Kukuxumusuk eta Maisonnave hotelak lehenengo aldiz emana “Giri Day” ospakizunarekin bat eginik.
Ekitaldia Maisonnave hotelan egin zen eta bertan bildu ziren Iruñean egun hauetan diren nazioarteko zenbait peñen ordezkariak. Aurten bere zazpigarren urtea betetzen zuen omenaldiak sanferminetara etortzen diren bisitari guztiei eskainia da. Sarituak Kukuxumusuko sortzailea den Koldo Aiestaranen eskutik jaso zuen trofeoa eta hoteleko zuzendaria den Juan Luis Barberren aurrean erran zuen biziki eskertzen zuela Iruñera etorri izan den 10 urteengatik horrelako esker ona jaso izana. Carmen Alicea Sidneyn bizi da duela 14 urte eta sanferminak lehenengoz 1995an ezagutu zituen, Asia eta Europan barna egiten ari zen bidai batean.
Festekin maitemindu eta orduz geroztik ez du hutsik egin. Atzo erran zuenaren arabera, gehien gustatzen zaiona “martxa, parrand, dantza egitea, jatea, jendea ezagutzea eta entzierroa ikustea” da. Sari ematearen ostean, aperitibo bat egin zen saritua eta hainbat “girirekin” batera, bertzeak bertze Noruegako zezen peña eta Sueziako peñako kideekin.
Argazkiak: Javier Martínez de la Puente
Onartzea zail egiten baldin baizagu ere, 2017ko Sanferminak bukatu egin dira. Pobre de miak ekarri zituen malkoen estean- onartu, zeuk ere negar egin zenduen- gerriko gorria eskegitzeko unea heldu da.
Parranda, neurrigabekeria, txantxa, festatzarra. Sanferminek urtero gauza bera ekartzen dute Iruñera. Eta Kukuxumusun marraztuz, Sanfermin.com web orrian informatuz eta mundu osotik iristen diren hamaika pertsonak itzultzeko gogoz joan daitezen mugidak antolatuz egiten dugu bat nahaspilarekin.
Foto: © Sanfermin.com / Pablo Roa
Hauxek dira Iruñeko entzierroaren historiaren zorigaiztoko datak.
2009ko Uztailaren 10. Daniel Jimeno Romero
(27 urte, Alcalá de Henares, Madrid)
Telefonica aldean, ezker lepauztaian adarkatua.
Jandillako zezena, “Capuchino” izenekoa
Daniel Jimeno goizeko bederatzi laurden gutxietan hil zen, Telefonica aldean, Jandilla ganadutegiko zezen baten adarkada lepoan hartuta. Lasterkariak, ospitalean sartzean, ez zuen arnasten eta fakultatiboek bizirik iraunarazteko ezin izan dute deus egiterik.
Hasiera-hasieratik “Capuchino”-k lasterkariei erreparatzen zien, gainerako zezen edo joaldunen arrastoari so egin gabe. Horregatik, Udaletxeko plazan sartzerakoan ez zuen ezkerraldera egin eta lasterkari batzuk harrapatu zituen bertan. Gibelean geratu zen, beste oinkari bat Mercaderes karrikan atzitu eta bakar-bakarrik egin zuen ibilbide osoa.
Azken zezena izaki, susto aunitz eragin zituen eta, Telefonicara iritsitakoan, arrastoari jarraitu ordez, karrikaz eskuinaldeko hesian bilduriko lasterkarien aurka oldartu zitzaien. Daniel Jimeno lurrean zegoen, erorikotik zutitzeko ahaleginetan. “Capuchino”-k taldeari eraso egin eta Daniel ezker lepauztaian sartu zion adarra, goitik beherantz. Lepauztai barneko zauriak kaba zaina ebaki eta odol asko galarazi zion. Nafarroako Ospitalera eraman zuten, bihotza gelditurik; bertan, gaztea suspertzeko ahaleginak egin bazituzten ere, zauriak eta bizitza elkartezinak ziren.
2003ko Uztailaren 8. Fermin Etxeberria Irañeta
(63 urtekoa, Iruñea). 2003ko irailaren 24an hilda.
Tartea: Mercaderes
Ganadutegia: Cebada Gago
Zezena: “Castillero”
Eskarmentu handiko lasterkariak, 14 urte zituenetik entzierroan laster egin zuena, Cebada Gago ganadutegiko zezen baten kolpea jaso zuen Mercaderesko zatian. Horrek traumatismo larria eragin zion garezur-entzefaloan. Ospitale batera urgenteki lekututa, hiru egun geroago arteria-hipertentsioa jasateagatik ebaketa egin behar izan zioten.
Orduz geroztik, Nafarroako Ospitaleko Zainketa Intentsiboetako Unitatean egon zen, koman eta aireztapen mekanikoarekin irailaren bukaerararte. Hil honen 24an hil egin zen ospitalean bi hilabete t’erdi pasa ondoren.
1995eko Uztailaren 13. Matthew Peter Tasio
(22 urtekoa, Illinois, Estatubatuarra)
Tartea: Udal plaza
Ganadutegia: Torrestrella
Zezena:”Castellano”
Matthew Peter Tasio gazteak Iruñera lehen aldiz etorri zen urte hartan entzierroan korrika egin zuen. Lagun batekin Sanferminak ezagutzera etorria zen Ipar Amerikako Illinois estatuko 22 urteko mutila eta, gaua ezagutu berriko iparramerikar batzuekin eman ondoren, hemendik abiatu baino lehen, entzierroan korrika egiteko prest zegoen.
Uztailaren 13 hartan korrikalariz beteta zegoen entzierroaren bidea. Goizeko zortzietan zezen taldea ohi bezala atera zen Santo Domingoko ukuiluetatik, eta ibilbideari ziztu bizian ekin zionez, tentsio une batzuk sortu eta mutil mordoak trabatzen hastea eragin zuen lehenengo metroetan. Animalia adardunetariko bat, “Castellano” izenekoa, aurretik zihoan eta bitartean, metro batzuk gorago, Udal plazan sartzean, Peter Tasio gaztea, Udaletxeko espaloiarekin behaztopa eginda, zutitu nahian zebilen. Orekara une batez itzulita, lurrera erori zen berriro Peter Tasio, hesira iristen ahalegintzen ari zen bertze lasterkari batekin topatzean.
© Emilio Zazu
Orduantxe, berriro zutitzen saiatzean, harrapatu zuen gaztea 575 kiloko lehen zezen hark. Sabelean adarkatu zuen eta aorta zaina etenarazi zion; ondorioz hilko zen gero mutila. Adarkada jasota, zezen taldetik metro gutxira geratu zen Peter eseririk, eta ibilbidetik baztertzen saiatu zen, zapaldua ez izatearren. Ahal zuena eta ez zuena ahaleginda, zutik jarri eta hesira hurbildu zen; han zegoen Gurutze Gorriko postu batekoak arduratu ziren, eta ahalik eta lasterren eraman zuten ospitalera.
Zauriak anemia larria sortu eta odolaren % 90 galarazi zion, Nafarroako Ospitalera iritsi aurretik ere. Nahiz eta Gurutze Gorriko taldeak agudo-agudo eraman, 8 minutuan, ordurako konortea galdua zegoen Matthew Peter Tasio eta oso egoera larrian. Hartu zuten sendagileak suspertzen saiatu baziren ere, minutu gutxira hil zen.
1980ko Uztailaren 13a. Vicente Risco eta José Antonio Sánchez Navascués
Ganadutegia: Guardiola Fantoni
Zezena:”Antioquio”
Vicente Risco
(29 urtekoa, Badajoz)
Tartea: Zezen plaza
José Antonio Sánchez Navascués
(26 urtekoa, Cintruénigo, Nafarroa)
Tartea: Udal plaza
Sanferminen historiako entzierrorik luzeenetariko batean, 10 minutu eta 55 segundutan, bi gaztek galdu zuten bizia, zezen berberak adarkatuta, bata Udal plazan eta bertzea zezen plazan harrapatu baitzituen “Antioquio” izenekoak. 33 urte antzinago, “Semillero” deituriko zezenak hiltzeko moduan adarkatu zuen bertze bi korrikalari (1947ko uztailaren 10a).
1980ko uztailaren 13ko goizean korrikalariz beterik zegoen entzierroaren tarte osoa eta zezenak nekez pasatzen ziren mutilen artetik. Santo Domingoko ukuiluetan suziriaren mukiari su eman eta segundu batzuetara, adardunak aldapan gora joan ziren eta bukaeran, orduko bainuetxe publikoen parean, zezen bat irristatu eta, taldeko gainerakoetatik bereizita, berauen atzetik joan zen entzierroa bukatu arte. Udal plazako sarreran, Casa Seminario ondoan, atzean gelditu zen zezen horrek mutil bat jo zuen eta Jose Antonio Sanchez adarkatu eta metro batzuetan arrastaka eraman zuen, Mercaderes karrikaraino.
Korrikalariaren lagun batek orduan erran zuenez, zezena lurrera erortzen eta eskuinetara jotzen ari zela ikustean, oihuka ohartarazi zuen Jose Antonio, baina segundu batzuk geroago bere lagunari nola oldartzen ari zitzaion zezena eta nola arrastatzen ari zen ikusi zuen. Nafarroako Ospitaleko Larrialdi zerbitzuan 15 litroko odol transfusioa egin behar izan zioten; goizeko 10:30ean, baina, Jose Antonioren bihotza gelditu egin zen.”
Jose Antonio Sanchez adarkatu ondoren, “Antioquio” zezena ibilbidea bakarrik egina zegoen, eta, plazara sartzean eskuinetara jota, Vicente Risco harrapatu eta eskuineko adarrean segundu batzuetan zintzilik eduki zuen. Aske utzi zuenean, gaztea belauniko geratu zen adarkada jaso zuen sabelaren ezkerraldea ukituz.
Jendea erdi eroturik zegoen hondarrean eta korrikalari batzuk Vicente altxatzen saiatu ziren, baina zezenak berriro eraso zion eta ederki inarrosi zuen. Berriro aske utzi eta berriro jo, hilzorian uzteko zauritzeraino. Plazako erizaindegiko sendagileek ezin izan zuten salbatzeko deus egin.
1977ko Uztailaren 8. José Joaquín Esparza Sarasibar
(17 urtekoa, Txantreakoa, Iruñea)
Tartea: kailejoia
Ganadutegia: Eduardo Miura
Zezena:”Silletero”
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“…Espoz y Mina karrikaren parean zezen hondarretik datozen larritasun oihuak entzuten dira nonbait, eta garbi eginen zaizkie azken tarte zuzenean adarretatik hurbil doazenei, zezen plazara sartzerakoan, Telefonicatik harantz. Garrasiak, izua nabari, zezen plazako ikusleengandik datoz. Kailejoian zer sortu den ohartu dira, mordoa baino gehiago traba dena, benetako giza hesia, hondarraren ertzean berean.
Jende zoro horiek sortu dute, zezenen ondotik korrika egiteko -animaliak ikusiz eta sentituz- bihotzik ez bide duten horiek, zenbaitetan, entzierroa hasi aurretik ere, harea hori biribila zapalduz, oldarka sartzen diren talde horiek. Zezenek mutil harresi handia topatu eta, zauritzeari izuturik itzuri nahian edo, buru indartsuak altxatu, eta, bidean aurrera segitzeko asmotan, giza piloa gainditzeko asmotan, eroriak zapaldu dituzte. Zalaparta deskribaezina da, garrasiak burrunbatsuak eta zirrara txundigarria.
Zezenak, asaldatu eta amorraturik, iraulkatu dira, eta Silletero izenekoa, saihetsetan 12 zenbakia daramana -txekorra zelarik, suz markatu baitzioten-, agian Telefonica aldeko argi handiagoak gidaturik, bide beretik atzerantz jo du. Larritasunez beteriko deiadar batzuek plazara sartzeko atea ixteko eskatzen dute eta ziurgabetasuna nagusitzen da: batzuen ustez, ez du zezen gehiagok atzera jo behar, eta erreserbako joaldunekin atzean geratu diren korrikalariek ez dute giza taldea handitu behar, eta, bertze batzuen ustez, ordea, gizonek eta animaliek ez dute, irteerarik gabe eta nahasiak, kailejoi estuan egon behar. Hiru aldiz ere ireki eta itxi da ate sendoa, eta hesietara abiatu dira, hondarretik kanpo, Miuraren bertze bi zezen eta, gero, joaldun batzuk.
Sei minutu eskas igaro zen, sei mende izan bailitzan, zezen taldeak giza traba topatu zuenetik bi suziri ozenak, adardunak ukuiluan sartuak daudela jakinarazten dutenak, entzun ziren arte. Ohizko ikuskizunaren historiako gertaerarik tragikoen eta odoltsuenetariko bat izan zen egun hartakoa; hala ere, pixkanaka, zaurituak guztiz sendatu ziren, 17 urteko Jose Joaquin Esparza izan ezik, hau babesik gabe geratu zen kailejoian”.
1975ko Uztailaren 9. Gregorio Górriz Sarasa
(41 urtekoa, Arazurikoa, Nafarroa)
Tartea: kailejoia
Ganadutegia: Francisco Javier Osborne (Jeréz de la Frontera-Cádiz) Zezena:”Navarrico”
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Etengabe ari ziren burukadaka zezenak eta Udal Plazan, urrunduriko gorrixka alde batera utzita, behizainen ahaleginek ez zuten joaldunek zezenak inguratzerik lortu, eta Mercaderesen, hura tontakeria!, mutilek elkar behaztopatu eta pila bat egin zuten. Ez zuen ondoriorik izan, baina bobidoei taldea desegiten lagundu zien horrek zalantzarik gabe. Estafetara iristean bazuen entzierroak itxura txarra. Karrikaren erdialdean, atzetik zetozen bi zezenek gainerakoei jarraitzeko presarik ez, nonbait, eta espaloietan etzanda zeuden mutilak handik kentzen ibiltzen ziren.
Ez zen adarkadarik falta. Kailejoian, zezen plazarako sarreran, mutil mordo bat trabaturik geratu eta, askatu ezean -garaiz zenean-, handitu egin zen. Aurretik zetozen joaldunak, antzeko egoeretara ohituak, gainetik pasatzen hasi ziren, giza multzoa saltatuz, oinkatuz eta zapalduz, zezentokira iristeraino. Atzetik zetozen zezenek, oztopo haren aurrean, itzultzea erabaki zuten eta Telefonicaren tartean errukirik gabe eman zuten egurra. Zezenak, azkenik, plazarantz abiatu ziren. Eskuinaldetik sartu nahi zuten, mutil mordoaren gehiena zegoen tokitik. Zezen bat aske zegoen, paretaren ondo-ondoan. Bira egin eta ezkerraldeko paretarantz joan zen. Han zen Gregorio Gorriz adarkatu zuen”.
1974ko Uztailaren 12. Juan Ignacio Eraso Martiartu
(18 urtekoa, Txantreakoa, Iruñea)
Tartea: Telefónica eta kailejoiaren artean
Ganadutegia: Herederos de Don Manuel Arranz (Salamanca)
Zezena:”Palmello”
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Juan Ignacio Eraso gaztea Estafeta karrikaren bukaeratik egina zen korrika, Fitero tabernatik gutxi gorabehera, bi zezen atzeratuen aurretik, bi horiez gain, atzetik geratu zen bertze bat zetorrela ohartu gabe, beharbada. Plazara heltzeko bederatzi edo hamar metrora, egindakoa aski zela pentsatuz edo, gelditu zen eta, lortu gabe, hesira igotzen saiatu zen. Arriskua bukatua zelakoan, bi zezenak pasatzen ikustean, lasaiki itzuli zen, baina, ustekabean, Palmello topatu zuen.
Zerrenda beltzeko pintoak Juan Ignaciori erreparatu zion eta harengana abiatu zen, bere arreta bertzeratu nahi zutenen ahaikak aintzat hartu gabe; mutila zezenaren adarkadaz ohartu zen eta geldirik geratu, uzkurtua, aurpegia besoak estalia, gorputza luzatu, lurrean itsatsi edo oholen azpitik irristatu beharrean. Adar hiltzaileek eskuinaldeko hesian harrapatu, zorutik altxatu, adarkatu eta ezkerraldeko hesiaren kontra bota zuten”.
1969ko Uztailaren 12. Hilario Pardo Simón
(45 urtekoa, Murtxantekoa, Nafarroa)
Tartea: Santo Domingoko aldapa
Ganadutegia: Salvador Guardiola Fantoni
Zezena:”Reprochado”
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Entzierro arriskutsua, aurreratu zen zezenarena. Mutil askok, horregatik, behartu zuen hanken abiadura, bertze batzuek, berriz, Ospital Militarreko paretari itsatsita geratzea aukeratu zuten, edo, oreka galduta, espaloian indargabeturik gelditu ziren. Korrikalari talde handi batek eskuinaldera jo zuen, babes bila, Nafarroako Museoko aldaparen hasierako txoko ezagunean. “Reprochado” izenekoak, alde horretarako joera nonbait izanik, adarkada itzela egin zion sabelean Gregorio Z.J. gazteari -hau sendatuko zen gero- eta entzierro tamalgarri honetako protagonista harrapatu zuen…
Hilario Pardo lurrean erorita, edo nahita botata, zegoelarik, harengana abiatu zen “Reprochado”, eta, harrizko pareta ondoan burua sarturik, eskuineko adarraz hari heltzen saiatu zen… baliteke bi adarkada izatea, sigi-saga, eta ezkerrekoa hilgarria suertatzea… Une batzuetan bukatu zen dena, odoljario handia zoruan zabaldu zen eta mutilaren jantziak blaitu zituen. Buruz behera geratu zen etzanda eta, grafikoki froga daiteke, bi biktimak zezen berberak adarkaturik, hildakoa harrapaturiko bigarrena izan zela, erran eta hedatu zena ez bada ere”.
1961eko Uztailaren 9. Vicente Urrizola Istúriz
(32 urteko, Iruñearra)
Tartea: Santo Domingoko aldapa, Udal plazaren hasiera
Ganadutegia: Alvaro de Domecq
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Vicente Urrizola goiz hartan, bertze askotan bezala, entzierroaren ibilbidearen lehen tartean zen, Azoka plazaren parean, Santo Domingo izeneko aldapan, Ospital Militarraren ondoan (egungo Nafarroako Museoa). Berehala entzun ziren Santo Domingoko suziriak eta Domecq-en zezen batek airean erabili zuen mutil bat. Hori oharkabean gertatu zen, ez zuen oihartzunik izan, eta Iruñeko herritarren artean ez zuen erantzunik eragin. Zauritua ospitalera eraman zuten eta hogeita hamar ordu igarota hil zen”.
1947ko Uztailaren 10. Julián Zabalza
(Villava)
(Atarrabikoa)
Tartea: Zezen plaza
Ganadutegia: Don Antonio Urquijo (Murubes)
Zezena:”Semillero”
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Animalia basatiak, lasterkariek inguraturik, zezen plazarantz segitu du, Estafeta karrikan gora. Erreserbako joaldunak, Labriten zain, bertan elkartu zaizkio; ez dute, ordea, harekin bat egin, eta behizainen ahaleginak alferrikakoak suertatu dira… Bitartean, zezen sutsua, amorratua, hurrengo korrikalariarengana abiatu da, hau eskuinalderantz jotzen ari zenean, ezkutaleku eta hesiaren artean babes bila.
Behizaina makila daramana da eta piztiaren bigarren biktima Atarrabiako mutil bat. Hau, goizeko seietan jaikita, emaztegaia eta arreba entzierrora lagundu ditu. Haiek tendiduan utzi eta, jakinminez edo korrika egitearen zirrarak bultzaturik, hondarrera jaistea erabaki du; han, aurkako jarrera duten goardien agindutik ihes eginez, bertze askok bezala, atzean geratu den zezenaren bila joan da korrika. Animalia atzetik, berriro hondarrean sartu eta eskuinalderantz joan da, zezenek Iruñeko plazan sartzean alde horretarako joera dutela gogoratu gabe beharbada, izan ere, zilegi bekit zera baieztatzea -zergatik ongi jakin gabe-, abanikoaren irudia egin ezean, entzierroan izaten den ederrena, zezenek beti eskuinalderantz jotzen dutela.
Korrikalariak egin duen bihurguneak une batzuetan nahasi egin du zezena, eta honek zuzen segitu; berehala, baina, aldatu du, mutila harrapatu eta hesiaren aurka erabili du airean. “Chico de Olite” eta “Niño del matadero” peoien kapote ezin egokiagoek engainuari otzan erantzun dion zezena eraman dute, eta gorputz bat hondarrean geratu da. Airean altxatuta, besoak eta besoak hurbildu zaizkio arinki, eta milaka ikusleek aho zabalik begiratu dute nola zeramaten zauritua irunxeme ausartiek, zezenari kasurik egin gabe; hori, ia-ia batera, handik metro gutxira, entzierroko toreatzaile bikoiztaileen oihalaren atzetik joan da, batzuetan urratsez urrats eta bertze batzuetan airean adarkadak botatzen, plazako ukuiluetaraino, eta orduan suziri batek “entzierroa bukatu da” aldarrikatu du. Erizaindegian sartu eta hiruzpalau minutura hil da Julian Zabalza gaztea”.
1947ko Uztailaren 10. Casimiro Heredia
(Iruñekoa)
Tartea: Estafeta
Ganadutegia: Don Antonio Urquijo (Murubes)
Zezena:”Semillero”
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
” …zezen bat gorabehera anitzetako batengatik atzeraturik geratzen denean, entzierroaren arriskugarritasuna sekulakoa izan daiteke. Bakarrik dagoen zezenak bere izaerak eta senak eramana erantzuten du, ez masen psikologiaren lege orokorrak eramana. Beldurra ezagutzen ez duen piztia da, estimulurik txikienaren aurrean harrotzen dena, boterez beterik, borrokatzeko irrikitan, herentziazko oldarkortasun senak gurutzatzeetan finduak, tragedia aise prestatzen ahal duten puntadun adar sendoak -sastagai zorrotzen antzekoak- dituena”.
“Uztailaren 10ean Casimiro Heredia senar-emazte lagun batzuekin solasean ari zelarik iritsi ziren zezenak; bere azken hitzak, andrearentzat, hauek izan ziren: “Anita, sar zaitez barnerago, laster arte”. Zezenen parean egin zuen korrika metro batzuetan, hurbiletik “Semillero” atzeraturik zetorrela ohartu gabe. Inork ez du inoiz jakinen ikusi zuen ala zezenak oharkabean atzeman zuen. Murube ganadu etxekoa, lasterkari baten atzetik joateagatik Mercaderes eta Estafetako hesien artean eroria, kalearen jaun eta jabe zen, eta, abiadura ederrean, taldekoei heldu nahian edo, burukadaka zebilen, entzierroko partehartzaile batzuei erasotzeko imintzioak eginez.
© Archivo Cecilio Vierge
Casimiro izan zen haietako bat, baina berea zoritxarra izan zen, adarra haragiraino sartu baitzitzaion; karrika erdian erori zen eta, beharbada, bere burua lurrera botatzeko saiakerak adarkadari lagundu zion, edo berealdiko esfortzurik egin ezin izateak. Zezenak, adarra behin eta berriz sartuz, karrika erditik espaloiraino eraman zuen, eta ikusleek larriki zauriturik zegoen susmoa hartu zuten. Zaurituaren gorputza bildurik zegoen, zezenetik metro pare batera eta, kontrako norabidean baina, Murubekoak ederki erreparatu zion, mugimendu bat ikustean, minarengatik erreflexua edo, batek daki, ihes egiteko nahiak bultzatua.
Jarrera horrek Casimirorengana itzularazita, zezenak gizona hartu eta adarren artean eraman zuen, lurretik arrastaka, espaloitik karrikako paretaraino. Ordurako jasoa zuen lasterkariak heriotzaren eragile zen adarkada, eta, harrapaketaren bigarren fasea erran dezakegunean, zezenak zartada bat bertzerik ez zion egin, bizkarrean nabaria zena”.
Gero, bertze gazte bat, Julian Zabalza, adarkatu zuen zezenak akabatzeko moduan, zezen plazako sarreraren ondoan”.
1935eko Uztailaren 10. Gonzalo Bustinduy y Gutiérrez de la Solana
(29 urteko, Mexikarra (S. Luis de Potosí)
Tartea: Zezen plaza
Ganadutegia: Doña Carmen de Federico (Murubes)
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Carmen de Federico andrearen sei zezenak ukuiluko atetik sartzerakoan, arduragabe batzuek zezen bat bereizi zuten taldetik, handiena, eta hau erronka egin ziotenen bila itzuli zen laster. Mutil bat agertu zen bat-batean, jaka eskuan, zezenari joan zitzaion eta animalia bi metrotik deitu zuen, zertan ari zen edo non zen ohartu gabe, zeren, bere axolagabetasun nabariak agerian utzi izan ez balu ere, ditugun erreferentzia zehatzek entzierro aurreko hiruzpalau orduetan mutilak zer egin zuen ez zekiela frogatzen baitute.
Zezenak erasota, saihesten saiatu zen “espontaneoa” (Gonzalo Bustinduy) eta lurrera erori zen, zezenak berriro sartu zion burua eta eskuineko besapean adarkada sakona egin zion, larria benetan, zeraman kamiseta horia berehala odoleztatu baitzitzaion mutilari. Eta zezen tematuak ez zuen han bertan akabatu, Alaizako behizainek, zartadaz, eta “Chico de Olite” peoiak, buztanetik tiraka, zezena eta biktima bereiztea lortu zutelako”.
1927ko Uztailaren 8. Santiago Martínez Zufia
(34 urteko, Iruñearra)
Tartea: Zezen plaza
Ganadutegia: Don Celso Cruz del Castillo (Toledo)
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“…Cruz del Castillo-ren zezenen aurretik sartu ziren joaldunak, erabat aise eta eroso, baina, atea zeharkatutakoan, zezen urdin muturzuri bat zezen taldetik bereiztu eta, eskuinaldetik zihoan maletilla edo zapata-garbitzaileak hagatxo batez xaxatuta, 8. tendiduko lehen ezkutalekura iritsi zen, gero bere aurretik zihoana utzi eta, ezkutaleku horri adarrez erasotuz, Santiago Martinez harrapatu zuen, haren atzean sartu nahi zuen gizagaixoa.
Adarkada izugarria zela ikusi zen orduantxe, zeren zezenari ezinezko izan baitzitzaion hartua zuen gizona burua beheratu gabe askatzea. Gizona bera jarri zen zutik, baina berehala erori zen konorterik gabe, ziztu batean jaso eta erizaindegira eraman zuten mutilen besoetan”.
13 de julio de 1924. Esteban Domeño Laborra
(22 urteko Zangotzako bizilaguna)
Non harrapatuta: gaur egungo Telefonikako tartean (kailejoiaren hasieran)
Ganadutegia: Conde de Santa Coloma (Andaluzia)
Testua: “Iruñako entzierroaren historia tragikoa” liburua (1978), Luis del Campo
“Eta jendea, estualdietan babesik seguruena ezkerraldeko hesia dela jakin gabe, eskuinaldekoaren ondoan pilatu zelarik, zezenetariko bat han zirenen kontra joan zen. Honek burua sartzearekin batean harrapatu zuen bete-betean mutil bat, zeinak, bere burua lurrera bota ordez eta hesira igo ezinean -hantxe bildu zen jendetza zela eta-, ezin izan zuen burukada saihestu eta adarkada bat jaso zuen; larria zela ikusi zen berehala, mutila zorabiatu eta guztiz zurbildu baitzen”. Esteban Domeño Laborra, 22 urteko gaztea, 1924ko uztailaren 14an, astelehenean, arratsaldeko ordu batean zendu zen, adarkada jaso eta hogeita hamar bat ordu igarota”.
© Archivo Fernando Hualde
1910eko Uztailaren 7. Francisco García Gurrea
(21 urteko Faltzesko bizilaguna)
Non harrapatuta: zezen plaza zaharraren sarreran (Gayarre Antzokitik gertu)
Ganadutegia: Villagodio
2002. urtea arte, Iruñeko entzierroan zezen batek harrapatua hilik gertatutako lehen pertsona Esteban Domeño zangotzar gaztea zela uste zen, baina, urte horretan, Unai Alduan Colmenaresek ordu arte ezagutzen zen lehen hildako korrikalariaren izena aditzera eman zuen: Francisco Garcia Gurrea Faltzesko bizilaguna.
Unai Alduan Colmenaresek El Pensamiento Navarro egunkariak 1911ko urtarrilaren 18an kaleratutako alean jasotzen zuen berria aurkitu zuen ezustean; kronikak hala zioen: “Francisco Garcia Gurrea 21 urte zituela zendu da hiri honetan, Sanferminetako azken festetan libratu zen zezen entzierroetako batean jaso zituen zauriengatik. Goian bego”. Arazoak bere jakin-mina piztu zuen eta ordu arte ezagutzen ziren 13 hildakoen zerrendan izena agertzen ote zen begiratu zuenean, harriturik geratu zen aipatzen ez zela ikustean.
Ikertzen hasi eta garai hartako komunikabide ezberdinetan agertzen ziren datuak ziurtatzeari ekin zion (aipatutako El Pensamiento Navarro, hala nola El Eco de Navarra eta La Tradición Navarra egunkarietakoak), eta egiaztatu ahal izan zuen, hain zuzen ere, 1910eko uztailaren 10ean Francisco Garcia Gurrea gaztea zauriturik gertatu zela juxtu zezen plaza zaharraren sarreran bertan- gaur egun Gayarre Antzokia dagoen tokian zegoena-, sortu zen metaketa izugarrian, ehun korrikalari baino gehiagok osatua. Aipatu egunkarietan jasotzen denez, gaztea metaketan zanpatu zuten eta belarrian bi puntu josi behar izan zizkioten. Dirudienez, zauri horiek tuberkulosia eragin zioten eta horrek heriotza ekarri zion Francisco Garciari 1911ko urtarrilaren 18an.
Heriotza hilabeteak pasa zirela gertatu izana eta, ondoren, 1921ko abuztuan, plaza zaharrean izan zen sutea -zeinean akaso korrikalari honen gorabehera jasoko zuen agiriren bat izango baitzen- izan daitezke aurkikuntza honek horren denbora luzez ezkutuan egotearen zergatia.
Sanferminak propio uztailaren 6tik 14ra bitarte ospatzen badira ere, urtean zehar festa honekin harremana duten zenbait ospakizun antolatzen dira, batipat festak hasi baino aste bat edo bi lehenago: peñen eguna, esaterako. Gu, oraingoan, urteko hasierako hilabeteetan eta modu jarraian peñetako zenbait kidek, orain dela hainbat urtetik hona, urteoro errepikatzen duten errito berri eta kurioso bati buruz arituko gara.
Sanferminetan hagitz ezaguna den kantu batek erraten duenari jarraikiz, (“Uno de enero, dos de febrero, tres de marzo, cuatro de abril, cinco de mayo, seis de junio, siete de julio San Fermín. A Pamplona hemos de ir con una media, con una media, a Pamplona hemos de ir con una media y un calcetín”) Sanferminak iristeko falta diren egunak ezinegonaz, are gehiago, irrikaz kontatzen eta ospatzen dituzte peñetako kideek. Aitzaki bat besterik ez da elkarrekin bildu eta sanferminak gogora ekarriz, parranda polita egin eta geroz eta gutxiago falta dela aldarrikatzeko.
Urtarrilaren 1ean, urtea hastearekin batera, “Eskailera” deituriko ohitura honen lehenengo urratsa ematen da. Ondoren, jarraian (eskailera baten moduan, hortik datorkio izena ohitura honi), kantak aipatzen dituen datak Sanferminetako oroitgarri eta festarako aitzaki bihurtzen dira peñako kideentzat: geroz eta gutxiago falta baita Sanferminetarako. Euren egoitzetan bildu eta sekulako afariak egiten dituzte, bai eta txuri eta gorriz jantzi ere haietako zenbaitzuk.
Datak, urteko lehenengo hilabeteetan eta salteatuta izaten direnez, zaila izaten da ohitura honek jarratzaile ugari izatea. Alde zaharretik poteatzen zabiltzala, koadrila bat txuri eta gorriz edota sanferminetako kantak abesten entzuten dituzunean, bakarrik orduan ohartzen zara gutxiago falta dela.
Alde Zaharreko taberna batzuek dena den, peñen asmo honekin bat egin eta sanfermin doinu tipikoak jartzen dituzte. Zenbait orduz bada ere, sanferminetako giroaren hatsa sentitu eta festekin amesteko aukera izaten da.
Riau-riaua ekitaldi tradizionala da zeinetan jendea Udalarekin batera joaten baita udaletxetik San Ferminen kaperaraino, guztira 500 bat metroko ibilbidean. 1914tik ofizialki egiten zen eta 1991 arte iraun zuen horrela. 1997an berrekin zitzaion ekimenari hasi zen modu berean, herriaren bultzadaz. Ibileraren abiadura motela da jende anitz biltzen delako eta jendetza “Riau Riau” Astrainen baltsaren erritmoan kantatuz joaten da. Kanta behin eta berriro errepikatzen dute bertaraturikoek La Pamplonesak doinua jotzen duelarik. Kantatzeko aldien errekorra 1980koa da, etengabe 181 aldiz entzun ahal izan baitzen. Ekimen horren erruduna Ignacio Baleztena izan zen eta haren semeak Premin de Iruñaren blogean berreskuratu du jatorrizko historia.
1991n Riau-Riaua bertan behera utzi zuten Udalbatzak ibilbidea egitea eragotzi zuten gertaera larrien ondoren. 1972 eta 1980an ere ezin izan zen Riau-riauaren ibilbidea bukatu, baina 1991koa behin betikoa izan zen gertaeraren intentsitateagatik. Geroko zenbait urtetan berreskuratzeko saiaketak izan ziren, 1996an esaterako, baina ahalegina alferrikakoa izan zen.
1997an Mutilzarra peñako zenbait kiderenak izan ziren Riau-riaua herriak, ordezkari politikorik gabe, berreskuratzeko lehen ahaleginak. Iniziatiba horrekin Patxi Garcíaren akuiluak bultzaturiko erretiratu elkarte batzuek egin zuten bat. Pixkanaka ahalegin hori zaleak bereganatuz joan zen eta 2002az geroztik Yoar erretiratuen elkarteak era herritarrean hartu zuen bere gain ekitaldia.
2006an La Pamplonesa bandak eta Erraldoi eta Buruhandien Konpartsak egin zuten bat ekitaldiarekin. Emaitza ekitaldi tradizionalaren oso antzekoa da, baina Udalbatzarik gabe eta, hortaz, protestarik gabe.
2012an jardunaldia ofizialki berreskuratu zen, baino ezin izan zen ibilbidea bukatu. Liskarrak izan ziren Udaletxe plazan, beraz Riau Riau-a berriz ere atzera bota egin zen sine-die. Ikusi berria 2012.
2013an Mutilzarra peñak Riau-Riau-a berriz ere bultzatzen hari du ez-ofizialki eta autoritateen presentziarik gabe, uztailaren 6-an, arratsaldeko 18:00-tan Udaletxe plazan.
Festak ofizialki uztailaren 14an bukatzen dira, baina 15ean ere bada festa, eta bada festa ahal den guztia luza dadin, entzierro eta guzti, ahal duen guztia egiten duena. Uztailaren 15eko entzierroak “Billabesaren Entzierro” gogoangarrian du jatorria. Iruñean hiri-autobusei deitzen diegu billabesa, eta uztailaren 15ean, horrezkero festa ofiziala akiturik zegoela, Santo Domingo aldapan gora zihoan autobusak ohiko zezen saldoa ordezkatzen zueneko lasterraldia zen billabesaren entzierroa.
Entzierro hau bestearen pareko zeremoniarekin egiten zen. Santuari abesten zitzaion (botila batez ordezkatuta), piztia zirikatzea debekaturik zegoen, e.a. Ezarririko ordenari egiten zitzaion txantxa zen. Eta ezarririko ordenari, jakina, ez zitzaion halakorik gustatzen eta, beraz, bere eskuan zegoen guztia egin zuen “billabesaren entzierroa” pikutara joan zedin. Denbora dezente joana da zortzietako billabesa kendu zutenetik, baina berdin zion; azokara igotzen zen banaketarako furgoneta bat erabili ohi zen, edota Santo Domingon gora egiten zuen edozein ibilgailu.
Azken garai hauetan hein batean aldatu da gauza: entzierroa ziklista (elastiko eta guzti) baten eta zezen mozorrotutako norbaiten aurrean egiten da. Eta badira kantikak, santuari, zaleek uztailaren 15eko Patroi Santua deritzotenari. Dirudienez, aski santu mozkorti eta maltzurra omen da, zeina ‘gaixoa ni’ amaituta prozesioan joaten ohi den jendeari benedikazioak banatuz, entzierro berezi honen tenorea iritsi arte.
Ekitaldia, Mr. Testisek eta bere anaiek protagonista dituena, Marrazki Fabrikak Estafetan dituen bi denden artean. Aurten Kukuxumusuk aspaldidaniko asmoa zen proiektu bat abian jartzea lortu du: entzierro txikia egitea. Sanferminetan bigantxekin haurrentzat eginiko azken entzierroetatik hogeita lau urtera, Kukuxumusuk lasterketa bat sustatu du, bi metroko peluxezko adardunekin egitekoa hain zuzen. Mister Testis ezagunak, kumaldiko anaia batzuen ondoan, Kukuxumusuk Estafeta karrikan dituen bi denden arteko 200etik gora metroak ibiliko ditu uztailaren 11n arratsaldeko sei eta erdietatik aurrera.
Ekitaldiak entzierro ofizialaren osagai guztiak izanen ditu: hasierako kantika, unaiak, suziri iragarlea eta, batez ere, txikienentzako dibertsioa. Udalak egiteko baimena eman du eta parte hartu nahi duten haur guztiek izanen dute horretarako aukera.
Urtero, Kukuxumusuk sanferminetan Urteko Guiria saria ematen du. Horrekin bestetako atzerritar eroenari errekonozimendua ematen dio. Kukuxumusuk sanferminetako guiriak biziki maite ditu. Horregatik, 1996. urteaz geroztik Guiri Day izenekoa, hots, atzerritarra omentzeko eguna, antolatzen du. Honekin atzerritarrak bestaren funtsezko parte direla aldarrikatu nahi da eta aski errekonozitutako ez den eta bestak gaur diren bezalakoak bihurtzen lagundu duen talde baten benetako irudia eman ere.
Atzerritarra omentzeko ekitaldien artean, 2004an, Urteko Guiriarendako Saria ezarri zen. Horren bitartez festekiko duen grinagatik nabarmendu den bisitari baten ibilbideari errekonozimendua aitortzen zaio. Urte bakoitzean, Kukuxumusuk atzerritarrari bere jatorrizko lurraldean egiten dio bisita sari bat emateko eta beranduago, sanferminetan, bazkari bat antolatzen da aurreko urteetako saridun guztiekin. Bertan, hizkuntza ezberdin asko entzuten diren arren, guztiek primeran ulertzen dute elkar.
2004 – Carmen Alicea. AUS / Australia.
2005 – Lore Monnig. USA / Estados de Unidos de America.
2006 – Lars Ingvaron. SWE / Suecia.
2007 – Manfred Walloschke. GER / Alemania.
2008 – Massaoud Sbai. MAR / Marruecos.
2009 – Frank Taylor. UK / Reino Unido.
2010 – Chiyoshi Sugawara. JAP / Japón.
2011 – John Patrick Hemingway. EEUU.
2012 – Catherine Donell / EEUU.
2013 – Jean Louis Douenne. FRA / Francia.
2014 – Anna Nelubova. RUS / Rusia.
2015 – Jean-Pierre Gonnord. FRA / Francia
Espartinaren dantza beharbada munduan izaten diren dantzaldietarik goiztiarrena da. Goizeko bederatzietan hasten da, egunero, eta Casino Principalean egiten da, Gazteluko plazako 44 zenbakiko lehenbiziko solairuan. Funtsean, dantzatzean datza, izenak berak dioen bezala. Batzuentzat, goiztiarrenentzat, jaiki edo entzierroa ikusi ondoren egiten duten lehendabiziko zerbait da; beste batzuentzat, gautxorienentzat, parrandan jarraitzeko beste era bat gehiago da.
Izenaren jatorria zera da, orain dela anitz urte, ohitura hasi zenean, jendea entzierroaren ondoko dantzaldira espartin herrikoiak oinetan joaten zela, hori duela zenbait hamarkadatako Iruñean oso oinetako ohikoa baitzen.
Ekitaldian hiriko izenik finenetako batzuk biltzen dira. Hori ez da ezustekoa, sartzea ez baita erraza. Izan ere, beharrezkoa da Casinoko bazkide izatea edo Casinoko bazkide batek zu aferan parte hartzera gonbidatzea. Merezi du saiatzea, Jarauta edo San Nikolas karriketan aurki daitekeenaz bestelako giro mota ezberdin samarra ikusteagatik bada ere.
1999az geroztik Casino Principalak, bestalde, “Ohorezko espartina” saria ematen du, urte bakoitzeko entzierrorik hoberena aitortzeko.
© Jim Hollander
Giza-entzierroa, Petak deituta, sei urtetan egin zen. 2008ko sanferminak baino zenbait hilabete lehenago, erakunde honek iragarri zuen bere sentsibilizazio estrategia aldatzen zuela eta, berriro iragarri arte, ez zela sanferminetara etorriko. Arrazoia, haien deialdiek nazioarteko hedabideak eta jende gehiago erakartzen zituztela festara eta honek haien interesen aurka jotzen zuela.
Orduz geroztik munduan zehar zezenketaren aurka eta sanferminetako entzirroen aurka aritzen dira. 2008an bere tokia Animanaturalis-en protesta batek hartu zuen. Erakunde honek zezen plazaren aurrean kontzentrazio bat egin zuen eta bertan 60 lagun inguru bildu ziren, zezenak balira bezala banderillak sarturik, entzierroaren aurka baino zezenketaren aurka eginez.
Honetaz gainera, 2008ko uztailaren 12an, Equanimal erakundeko zortzi partaidek entzierroko babes-hesiak gainditu zituzten, suziria baino minutu batzuk lehenago, ibilbidean sartzeko eta entzierroa saboteatzen saiatzeko. Udaltzainek protesta bertan behera uzteko ardura hartu zuten eta entzierroa arazorik gabe egin zen.
2002tik 2007ra, uztailaren bostean, PETA erakundeak (People for the Ethical Treatment of Animals, ingelesez; Animaliei tratu etikoa emateren aldeko pertsonak, euskaraz) antolatu du ohiko entzierroaren ibilbidea bera egiten duen lasterketa benetan bitxia. Entzierroaren aurkako entzierro bat da, gizakien dibertsiorako animaliak ez erabiltzea aldarrikatzen duena. Segurtasun neurriak zirela-eta, ibilbideak Larru-ontzaileen zubia zuen abiapuntu, arratsaldeko ordu batean. Hortik, Santo Domingo aldapaz gora joaten zen, Herriko Etxeko ertzetik ibiltzen zen, Azokaren atzealdetik eta, Nabarrerian barna, Caldererian sartzen zen. Labrit aldapan gora zezen plazara iristen zen eta han, zezen plazako sarbidean diskurtso bat egiten zuten.
Deigarriena da entzierro honetan parte-hartzaileak larru gorritan edo ia biluzik joaten direla. Biluzgorri edo larru erditan. Gertaera dibertigarria, jai-girokoa eta baketsua denez, Gobernuaren Ordezkaritzak ere baimena ematen du egiteko eta bertan parte hartzen dutenen segurtasunez arduratzen da. Telebistetan eta egunkarietan titulu ugari erdietsi dituzte Iruñean ez baita ohikoa izaten gizonezko eta emakumezkoen olde bat, biluzik, karrikan barna lasterka ikustea. Pixkanaka gero eta zale gehiago irabazi dituzte, izan ere, 2002an 20 izatetik 2007n ehundaka izatera pasatu ziren.
Estruendoa ere programaz kanpoko beste ekitaldi bat da. Egun jakinik ere ez du izaten, gainera; astegun batean izaten da, jaiaren lehen eztanda pasa denean eta Iruñeko gaua lasaixeagotu denean.
Gauza berria da, baina aspaldi samarrekoa honez gero: duela gutxienez hogeita hamarren bat urte hasi ziren sanferminzale batzuk gau batean burrunba egiteko bildu ahala katxarro hartu eta Hiriari belarriak gortu beharrean jotzen.
Partehartzea librea da: hartu burrunba egiteko edozein traste (bonboa, danborra, etab.) eta Udalaren atzean azaldu gauerdiko hamabiak baino lehen. Hamabi-hamabietan Agur Jaunak jo eta hortxe aterako zaizkizu jo ahala joaz Iruñeko kaleetan barrena. Handik hiru-lau ordutara bukatzen da gauza San Cerninen “pocico” delakoan, erdi gortuta eta erabat kaskartuta (maiz gelditzen baitira bidean).
Baratxurien plazak Errekoleten plaza du benetako izena. Baina ohikoa da jende askori baratxurien plaza deitzen entzutea. Sanferminetan oraindik han jartzen diren postuetan baratxuriak saltzen direlako gertatzen da hori, eta plazak izendapen ofizialik 1974a arte, Udalak erosi zuen arte, izan ez zuelako. Izen ofiziala, Errekoletena, plazako buru Agustindar Errekoleten komentua izateari zor zaio, baina ikatzarena eta baratxuriena ere esan izan zaio, bertan izaten ziren merkatariengatik.
San Fermin festetan baratxuriak saltzea gain behera etorririko tradizioa da, ezen XX. mendeko berrogeita hamarreko eta hirurogeiko urteetan, esaterako, 26 etxetxo ere jartzen zen. Eskaera handiak posturik hoberenak lortu ahal izateko enkantea egitera behartzen zuen eta 1967an 42.000 pezeta ere ordaindu zuten haietako hoberenarengatik.
Mutilek baratxuri txirikorda osoak erosten zituzten eta gero lepoan eramaten zituzten festetan. Gainera, ohikoa zen jatorrizko herrira opariko baratxuriak eramatea, zein gero kontsumitu arte sukaldean zintzilik egoten baitziren.
Lehengaia orain handizkariak ekartzen duen tokitik etortzen da baina Corellako eta Falcesko baratxuriak oso ospetsuak izan dira. Familia handi batzuek hartu dute parte ohitura honetan, Izquierdotarrak eta Martíneztarrak adibidez. Tuterako Pedro Martínezek jarraitzen du sanferminetara bere txirikordekin etortzen.
Hemingway Egunak, urtero, Key West-en (Florida) egiten dira Ernest Hemingway-ren urtebetetzea ospatzeko. Urtero, uztailean, Key West-en (Florida) Ernest Hemingway-ren urtebetetzea ospatzen da haren omenez egindako jai batekin, Hemingway Days (Egunak) izenekoa
Ernest Hemingway-ren urtebetetzea ospatzeko (1899ko uztailak 21), Key West-en (Florida), bere bizitzaren aldi handia pasatu zuen tokian, urtero, haren omenez, jai bat antolatzen da: Hemingway Days izenekoa. 2014an gertaera horren 34. edizioa ospatzen dute, eta bertan, idazlearekin izugarrizko antza duten dozenaka lagunek entzierro batean lasterketa egiten dute, Hemingway-k Sanferminekiko zuen miresmena gogoratu nahian.
Hemingway Egunak, urtero, Key West-eko Sloppy tabernan ospatzen dira, Hemingway, han egon zen bitartean, maiz bezero izaten zuen tabernan, alegia. Entzierroaz gain, Hemingway Egunetan literatur irakurketak, liburuen sinadurak, hiru eguneko marlin torneo bat eta sari zeremonia bat izaten dira. Azken honetan kontakizun laburrak lehiatzen dira eta Hemingway-ren biloba Lorian izan zen horren sustatzailea.
Bale, ba Sanferminetako marko finko hori, Iruñean peñak dira; elkarte hauen helburua (ez bakarra, ordea) horixe da: beren bazkideei Sanferminetarako azpiegitura zerbait ematea. Gero, jakina, gauza ez da hortan gelditzen eta urte guztian segitzen dute beste jarduera gastronomiko-kultural eta kirol alorreko batzuk, baina inoiz ahaztu gabe Sanferminetako elkarteak izatea dela beren sorrera.
Peñak jaun, jabe, errege eta gobernadore dira eguterako zezenketan; eguterako zezenketa peñen garaipena da. Han, zein bere pankartaren azpian babestuta eta zein bere blusoi berezgarria soinean, peñak jainko dira plazaren gainean, hau da: unibertsoaren gainean.
Horrez gain, kaleko musikaren protagonista nagusia dira: egia da, gero eta txaranga profesional gehiago izaten direla, udalak ordainduak, eta egia ere da batzuetan hobeki jotzen dutela, baina ez du axolik: ez dago konparaziorik. Peñen musika burrunbaririk gabe, goizeko ordu txikiak arte kaleak eta kaleak dantzan jartzen dituen hori gabe, festa hau ez litzake den bezalakoa izanen.
Peña gehienek lokala Jarautan daukate, Sanfermin “sakon”enaren santutegia. Izan ere, hauxe da beste zerbitzu bat beren Sanfermin eskaintzan: taberna fin batzuk, zezenetarako elkartu, kopak hartu, jan, edan eta gau guztian mozkortu eta dibertitzeko. Ia hogeita lau ordu egoten dira irekita.
Gainerakoan peñak ez dira hiriaren islada bat, ezta nahi ere. Ez dira 5.000 bazkide izatera ailegatzen. Baina udalarekin nekez eta dolorez negoziatzen ari direnean dirulaguntza murritx bat, beti gauza bat izaten dute beren alde: mundu guztiak dakiela festaren osagai ezinbestekoa direla.
Zezenketa bukatzen denean, peñak plaza erdira salto egin, zein bere pankartaren eta musika bandaren inguruan bildu, eta plazatik ateratzen dira musika joz eta dantzatuz, orbanez, lurrinez eta kakaz lepo eginda. Ikusgarria da.
Parte hartzeko, komeni da lehenago eguterako zezenketan egotea: zortziak aldera kallejoiko ateak irekitzen dituzte (entzierroko sarrera da) eta libre da plazako biribilera sartzea peñekin ateratzeko. Baina, egia esan, hola hotz-hotzean zail samarra da: burrunba izugarria, estuasuna, oinkazoak, izerdi patsa, mundu guztia denetariko krakaz eta likinez lepo eginda, hori dena ez da erraz jasaten behar bezala “prestatuta” ez bazaude.
Peñak plazatik atera, Gazteluko plazaraino elkarrekin joan, ikusle jendetzan barrena (horren zikin daudenez, jendeak pasatzen uzten die) eta handik zein bere lokalera joaten da, bide luzeago edo motxago batetik eta geldiune mordo bat eginaz zintzurra bustitzeko.
Ikusteko ere, aterera merezi du. Gauza benetan harrigarria da, lasai eta garbi dagoenarentzat, moxkor koadrilla hau ikustea, zeharo eskutatik joanak, bere kasa, beste mundu batean, erotu beharrez dantzan burrunba infernal baten erdian, kemen agerkari txundigarria.
Peñen aterera ez da agian oso eskola ona umeentzat, baina halare, makina bat familia egoten dira ikusle beren umeekin. Agian umea etsitzen hasteko Sanferminak zer diren. Umeak txoratzen egoten dira.
Iruñeko zezen plazako eguzkiko eta itzaleko tendiduen arteko banaketak zentzu gutxi du; bidezkoagoa da peñena eta gainontzekoa esatea. Izan ere, bertako giro bereizgarriak bizitzeko moduko egoera berezia sortzen du. Zezenketa Peñen lekutik ikusi ez duenak ezin izanen du Sanferminak osorik bizi izan dituenik esan. Eserlekua erosten duenak giro horretan egon nahi badu, torilen gaineko zonaldea dela jakin behar du, 5., 6., eta 7. tendiduen zati bat hartzen duela eta andanaren 11., 12., 13. eta 14. sekzioak eta harmailetako 6. eta 7. sekzioak. Banaketa horiek ez dira zorrozki errespetatzen -larrean ateak jartzearen modukoa izanen litzateke- baina egon, badaude.
Peñen artean ere, zein zonalde okupatu behar duten jakiteko, hainbat lerro gorri dago, nahiz eta ez diren hertsiki errespetatzen. Horiek ikustea erraza da plaza hutsik dagoenean, baina Sanferminetan egon ohi den giro on orokorrari esker, eserlekua arazorik gabe topatuko dugu. Dena den, lekua ezin aurkitu hasi ziren istorio on askoz josirik dago herri anekdoten bilduma.
Iruñeko hamasei peñak tradizionalak dira, baina ez hain aspaldikoak: zaharrena, La Única, 1903an sortu zen. Federazio batean bilduta daude eta aldizkari bat argitaratzen dute. Horretaz gain, peñen inguruko informazioa biltzen duen web orri bat ere badute, sanferminen inguruko eta bertzelako kontuak azaltzen dituena.
Ez dira inmobilistak: izugarri aldatu dira; hala behar zuen, zera, elkarteok berez kaosa administratzeko jaio direlarik. Aspalditik emakumeak onartzen dituzte. Sanferminak jada ez dira “matxo-aren azken gordelekua”, Hemingway-en hitzetan esateko, eta peñak ere ez. Peñetako lokalak, gainera, aldatu egin dira, ez dute ja lehengo Ali Babaren Kobazulo itxura hura: geroz eta itxura txukun eta harkorragoa dute. Zibilizazioa ez da gelditzen, inperioko bazterrik urrunduenetan ere.
Jarauta 50 kalea eta Manuel de Falla 17, behea. 31005. Pamplona. Telefonoa: +34 948239448
Posta elektronikoa: penasanfermin@terra.es
Peñaren historia bi zatitan banatu behar da. Lehenengoak 30eko urteetako jatorriak eta Bigarren Zabalgunean hazkundea hartzen ditu, eta bigarrenak, 1978ko San Fermin Txikito festetan Arrosadiarako lekualdatzea eta bertan izandako birfundatzea. Izan ere, hasieran kideek Lizarra kaleko lokal bat zuten elkargune eta kideak inguru horretako bizilagunak ziren. Guelbenzu kalera aldatu zirenean, bazkide kopuruan, jardunean eta dinamismoan hazi zen peña. Orain dela zenbait urte Manuel de Falla kaleko oraingo lokalera aldatu ziren.
Liburu batean dago peñaren historia bildurik. Josu Noáinek koordinatu zuen eta izenburua “S.D.R. 7 de julio San Fermín Historias en torno a la peña” du. 260 orrialdekoa da eta 1.000 argazki, kartel, diptiko eta pegatinetan islatzen du garai osoa.
Peña honek ezaugarri batzuk ditu oso berezko, ezen, beste batzuetan ez bezala, birfundatu zenetik hamar emakume ziren bertako batzordean. Lauki beltz eta zuriko brusa janzten dute. Anitz dira San Fermin peñan sanferminetatik kanpo egiten diren ekintzak, hala nola joaldun talde bat, hankaluzeak eta buruhandien konpartsa. Bestalde, martxo guztietan Jerezerako bidaia antolatzen dute entzierroan parte hartuko duten ganadutegietako batzuk ikustera joateko.
Jarauta kaleko 52-54. 31001. Iruñea. +34 948 226 792 / +24 948 207 966
Web orria: http://www.losdebronce.com/ Posta elektronikoa: losdebronce@telefonica.net
Hasiera batean, 1900ean, Los del Bronce peña eratzeko saio bat egin zuten metal alorreko langile batzuek. 1950era arte, baina, ez zioten proiektuari berrekin hiriko koadrila batzuek. Lauki zuriko eta urdineko brusa aukeratu zuten jendeak aise bereiz zitzan eta, anekdoten arabera, merkeena zelako. Berritasuna izan zen jantzi hori soinean egun osoan eramatea, ezen garai horietan zezenketetara bakarrik eramaten zen. Gerrikoa estaltzen zuenez, erabiltzeari utzi zioten. Peñako futbol taldeak, kamisetetarako diru-sarrerarik ez zuenez, brusa horiekin jokatu zituen bere lehen partidak.
60ko urteetan “Los del Bronce” kirol aisia elkartea eratu zen eta, Telefónicas taberna alokatuz, egoitza ofiziala finkatu zen. Hango anekdotak asko izan ziren, hala nola salda beroa 10 pezetan eta kikara garbian 20an saltzea, sukaldea kanpoko patio batean zegoelako.
Peñaren anekdotetakoa da 1967ko neguan hotza pasatzen ari zirela-eta San Lorentzo elizaren berokuntza sistemarekin juntura klandestino bat egin behar izan zutela. San Fermin festetatik kanpo, futbol, eskubaloi eta musika alorrak antolatu zituzten. Fernando Lacunzak abiatu zuen azken eskola horretatik sortu zen Jarauta 69 fanfarrea, zeinek lokalaren izena hartu baitzuen.
1979tik aurrera, Los del Bronce peñakoek Jarauta 54ko lokala dute atseden toki. Hor sortu ziren errugbi saila 1988an eta kultur eskailera. Eskailera hori eskailera tradizionalaren hurrengo ostiralean egiten da eta hitzaldiz, solasaldiz eta musika emanaldiz osatzen da. Sukaldaritza ikastaroak egiten dituzte eta sanferminetan menuko bazkaria ematen dute peñan.
Carmen kaleko 22 bis. +24 948 22 30 39 eta +34 948 222 121
José María Sáezi esker dakigu El Bullicio Pamplonés peña 1933an sortu zela lagun talde batek San Fermin festetarako izan zuen ekimenaz. Festaz gain, mendirako txangoak eta futbol, mus eta domino partidak antolatzen zituzten. 1943an Carmen kaleko 28. zenbakiko lokal handiago batera aldatu ziren bazkide izateko eskaera zela eta. Han egin zituzten El Bullicioko orduko dantzaldi ezagunak, zeinek ongi pasatzeko eta sanferminetako gastuak ordaintzeko balio baitzuten.
1953an ezin izan zizkieten lokalak sorrarazten zizkien gastuei aurre egin eta utzi zuten; handik aurrerako biltokia Cordovilla taberna izan zen. 1975ean peña txikia eratu zen eta, kide izan nahi zutenak gero eta gehiago zirenez, Carmen kaleko 22ko Simons kafetegiko lokala erosi zuten, betiko egoitza izanen zena. Zuriz janzten dira, brusarik gabe, ezkutua zapian bordatuta.
Barañáingo etorbidea, 6. 31011. Iruñea. +34 948 266 159, +34 948 278 045. @DonibaneSanfer
Posta elektronikoa: info@donibanesanferminera.com
web orria: https://www.sanfermin.com/es/guia-de-la-fiesta/que-no-debes-perderte/penas/
1977an Donibane auzoko gazte batzuek izan zuten iniziatibak San Juan izeneko peñaren fundazioa izan zuen bukaera. Uztailak 7 zuen eta peñarik gazteenetako bat sortu zen. 1985a arte ez zioten oraingo izena jarri, Donibane. Lehen lokalean 1979an hasi ziren Kodesko Andre Maria kalean. Arropa zuria eta brusa urdin argia janzten dituzte eta zapian ezkutua eramaten dute.
Sanferminetako guztietarik kide gehien duena da. Hori izan zen Barañaingo etorbideko lokala, garaiko beharrei erantzuteko egokia, erosteko arrazoia. Lokal horrek Burguer eta Los Kilikis jatetxea izan zirena okupatzen du. Bestalde, Oko Andre Maria plazako lokal zaharra uzteko, Donibanek Jarautako 35 deituriko taberna eskuratu zuen, zein orain festetan zehar egoitza baitu Galtzerdi deritzotela.
Sanferminetakoez gain, hamaika dira beren jarduerak, sukaldaritza ikastaroak, mota guztietako lehiaketak, euskara eskolak eta beste anitz barne. Elkarte gastronomikoa izanik, jardun handiko peña da, bertako masa soziala oso dinamikoa delako. Hasieratik orain arteko anekdotetan, urte batean uztailaren zazpian pankarta lapurtu izana dute nabarmengarri. Hilabete batzuen buruan agertu zen eta horregatik peñako txikien pankarta erabiltzera beharturik egon zen. Bazkidearen eguna San Fermin festetan ospatzen dute eta beste zenbait tokitako peña batzuekin senideturik daude.
Lokala, Jarauta kaleko 48an. Telefonoa: +34 948 210 021
Interneten duten foroan bazkideak elkarren artean komunikatzen dira. http://aldapa.mejorforo.net. https://www.sanfermin.com/es/guia-de-la-fiesta/que-no-debes-perderte/penas/
Aldapa 1947an fundatu zuten kirol kluba izateko. 1958an peña eratu zuten eta, horregatik, 2008an bere 50. urteurrena ospatu zuten. San Fermin festetan ez dute brusarik eramaten, baina bereiz daitezke ezkutua zapian bordaturik eramaten dutelako. Lokala Jarauta kaleko 48an dute eta kideak 275 dira. Urtezaharra zuzenean aritzen den orkestra batekin ospatzen dute peñan.
Aldapa peña dute izena hastapenetan biltzeko aukeratzen zuten tabernaren izena hartu zutelako. XX. mendeko laurogeiko urteetan gaur egun okupatzen duten lokalera agertu ziren. Haien jarduerak gastronomikoak dira batik bat eta Boscos Lehiaketan talde bat dute.
Sanferminetan oso ongi etortzen da haien himnoa jakitea: Aquí están, aquí están
los chicos del ALDAPA / bailando el tipi-tapa / que es toda su ilusión / Allá van, allá van / corriendo en el encierro / son duros como el hierro… / ¡Ay, madre, que emoción! da haien himnoaren leloa.
Lokala, Jarauta kaleko 61ean. Telefonoa, +34 948 227 115 Posta elektronikoa: alegriadeiruna@yahoo.es
Alegría peña 1952an fundatu zuten Moto Club tabernan gazte batzuen bi ekimen fusionatzean, nahiz eta haien lehen sanferminak, pankarta eta guzti, 1953koak izan. Alde batetik, 1947an, Alde Zaharreko gazte talde batek Imoztarra peña eratu zuen, egoitza Kale Berrian zuen eta herri horretaraino joaten zen autobusaren izena jarriz. Futbolean aritzeko elkartzen ziren eta errondaila batekin dibertitzera joateko. Beste aldetik, futbol talde bat, Alegría izenekoa, San Agustín kaleko Arrizabalaga tabernan biltzen zen.
Haien lehen iniziatibak kirol alorrekoak izan ziren eta saskibaloi talde bat antolatu zuten, mendira joaten ohi ziren eta gastronomia zitak egiten zituzten. 1969an Alegría de Iruña izena jarri zioten peñari betiko. Lepoa, eskumuturrak eta poltsikoa gorriak dituen brusa berdea janzten dute. Eta zapi gorria, ezkutua bordaturik eta ertzean errematatzeko xingola berdea.
XX. mendeko 60ko urteetara arte peñaren egoitza soziala Or Kopon tabernan egon zen, zein, Calderería kalera aldatu zenean, Alegría taberna izatera pasatu baitzen. 1973an lokal berria inauguratu zuten Jarauta kaleko 8. zenbakian. 1978ko uztailaren 19an, sanferminetako gertaeren ondoren, lokal hori lehergailuz eginiko atentatu batek suntsitu zuen. Kalte guztiak materialak izan ziren. Jarauta kaleko 8. zenbakitik 61era aldatu ziren behin betiko eta hor 50. urteurren entzutetsua ospatu zuten 2003an.
Peñaren beste jarduera nabarmengarri bat karitate saila da, 1960tik jardunean. “Patata operazioa” da nabaria, hots, patatak biltzea gero Behartsuen Senidetxoei emateko. Hainbeste iniziatiba izanik, peñaren izen berria indartu zen: Sociedad Deportiva Recreativa Cultural Alegría de Iruña”. San Fermin festetakoez gain, bestelako jarduerak ere gauzatzen dituzte, sukaldaritza eta euskal dantza ikastaroak esate baterako. Horrez gain, garagardoaren egunean aktiboki hartzen dute parte eta festa mexikar bat eta mus txapelketa antolatzen dituzte. Aurten 15 urte bete da sanferminetan Incansables txaranga peñarekin joaten hasi zenetik.
San Frantzisko kalea 14 (lehen, Montón) Telefonoa: +34 948 254 900 Posta elektronikoa p.anaitasuna@yahoo.es
Anaitasuna brusako poltsikoan peñaren ezkutua eta zapi gorrian San Ferminen irudia eramateagatik bereizten da. 2009an bere 60 urteak ospatzen ari da. Ezen 1948an, “La perrera” tabernan, Anaitasuna futbol taldeko kideek motibaturik, izen bereko peña fundatu zuten sanferminak lagun eta ezagunen artean ospatzeko asmotan. 1949ko ekainera arte itxaron behar izan zen gainerako peñek Anaitasunari ongietorria eta oniritzia eman ziezazkioten.
Lehenengo bazkideak 40 izan ziren eta hasieratik peñak kirol elkartearen funtzionamenduarekiko bere autonomiari eutsi zion. Turrillas maisuari enkargatu zioten himnoa egitea eta lehen pankarta Luis Cíak margotu zuen.
Kide ospetsuen artetik Matt Carney amerikarra da aipagarria, zein Iruñera lehen aldiz 1950ean etorri zen María Pilar Lassak gonbidatuta. Anaitasunaren sanferminak ezagutu zituen eta nazioarteko hainbat hedabidetan azaldu zuen bere esperientzia. Hirurogeita hamarreko urteetan, Carneyk sanferminetako ohorezko zapi gorria jaso zuen egindako lanarengatik.
1971n, Anaitasuna peñak Informazio eta Turismo Ministerioak turismo merituari emaniko zilarrezko aipamena jaso zuen San Fermin festak sustatzeagatik.
Urrezko Pankarta saria ematen du. 2008an peñako kide Pedro Osinaga aktoreari eman zion.
Laguntzako Andre Maria kalea, z.g., +34 948 125 083
Ezaugarri bakarra peñako zapi bordatua dute, gainerakoa zuria. Peña honi zor zaio sanferminetan galtza eta alkondara zurien erabilera hedatzea. Beste peña batzuek 1932tik erabili zuten arren, Armonía Txantreanak hedatu zuen ohitura zenbait sanferminetan janzkera hori peñako bazkide guztiek batera aukeratu zutenean. 1956an sortuta, Iruñean auzo bateko lehen peña izan zen eta horrek gehiago sortzea eragin zuen. Hasieran Alegría Chantreana deitu zen eta gero, behin betiko izenera aldatzean, Txantrea Kirol Elkartean sartzea erabaki zuen.
1981ean peña elkartetik bereizi zen eta Félix taberna eskuratu zuen, zeinek jaiotzen eta gero hazten ikusi baitzuen. Han ospatu zituen 2006an bere bizitzako 50 urteak, zeinen lekukoa “Armonía, 50 años/urte” liburuaren argitalpenak utzi baitzuen.
Armonía Txantreanak jarduera pila bat egiten du sanferminetatik kanpo. 1961etik 1993ra bitartean mendi saila oso indartsu ibili zen eta Txantrea Mendi Taldea bereizirik eratu zenean bukatu zen. Peña honek, bestalde, ardo ekologikoen lehiaketa eta erraldoi eta buruhandien konpartsa antolatzen ditu, auzoko festetan aktiboki hartzen du parte eta Boscos Lehiaketan talde bat izaten du.
Carmen kaleko 8, behea. 31001. Iruñea. Telefonoak: +34 948 224 790 y +34 948 227 857 Posta elektronikoa: info@irrintzi.com
“Irrintzi de Iruña” peña 1950ean fundatu zuten eta Irrintzi eta Iruña futbol klubak izan zituen jatorri, horregatik jarri zioten izen hori. Hasieratik beltzez jantzi ziren, mendi aldeko jendearen oroitzapenean. 1953an bereizi ziren Iruña futbol taldea eta Irrintzi sanferminetako peña. San Agustin kalera aldatu zen azken hori eta horko egoitzako etxabean eta bi solairuetan peñaren sail guztiak zituzten.
1964. urteko apirilean Estafeta kaleko 23ra pasatu zen peña toki faltagatik. Lokala erosirik zuten arren, goiko auzokoarekin izaniko arazoengatik joan behar izan zuten handik, Carmen kalera hain zuzen. Hor lokal bat hartu eta egoitza bihurtu zuten. Lokal horretan peña finantzatzeko alokatzen duten taberna dago. 1971n estreinatu zuten eta bere jarduerek kirol kluba izatetik kultur eta kirol elkartea izatera behartu zuten.
1976an peñaren lehen mende laurdena ospatu zuten eta lehen peña-amnistia gertatu zen. Kolektiboan 25 urte horietan hainbat arrazoirengatik kanporaturiko kide guztiak berriro hartzean datza hori. 90eko urteetan lokala berritu eta gaur egun dagoen moduan utzi zuten eta bazkide kopurua handitu zen.
Futbolaz gain, mendia izan da peñan gehien landuriko jardueretako bat eta “El Bullicio Pamplonés” peñarekin txango egutegi bati eusten diote. Irrintziko kideek protagonismo handia izan dute festan ekitaldiak abiarazteko duten sormenagatik, 1965az geroztiko Struendoa da horren adibide. Peñakoek esan digutenez, ekitaldi hori 11:59an hasten da, RENFEko orduan, Iruñetik ateratzen diren eta Iruñera iristen diren trenen ordua gogoratu nahian.
Tradizioak dioenez, entzierroa baino lehen santuari egiten zaion kanta ofizialdu egin zuten egun ezagutzen dugun moduan, peñen zapiekin. Lehen, santuaren beste irudi bati kantatzen zitzaion, moja batek gaur egun Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritza den horretan zegoen Ospitale Militarreko leiho batera ateratzen zuenari hain zuzen. Brusa beltza janzten dute.
Joaquín Jarauta kaleko 16, behea. 31001. Telefonoa: 948 225 218. Posta elektronikoa: jarana@nexo.es
Iruñeko Carmen kaleko koadrila batzuek fundatu zuten La Jarana 1940an. Dokumentu batzuek baieztatzen dute 1931n pankarta batek “La Jarana saluda a Turón” zioela, baina peñak berak aipatzen duen data 1940 da. Hastapenetik urdina aukeratu zuten zapi eta gerrikorako eta brusaren laukietarako. Horren arrazoia Iruñeko armarriak kolore hori eramaten zuela izan zen.
San Fermin eta Estafeta kaleetan hasi ziren eta Jarauta kaleko 16. zenbakiko oraingo lokalera 1982an aldatu ziren. Peña honen kripta, non afariak egiten baitira, Kultur Intereseko Ondasuntzat deklaraturik dago bere balioarengatik, ezen XIV. mendekoa da.
Futbol saila du eta bertan hiru futbol talde eta futbitoko bat aritzen dira. Nabarmentzekoa txikien peña da, ia 150 bazkidekoa da eta San Fermin festetan bere eguna ospatzen du.
Estafeta kaleko 57, behea. 31001, Iruñea. Telefonoa: +34 948 226 953
Peña honen jatorria 1931n hasiriko Muthiko Alaiak dantza eta antzerki taldea izan zen. 1934an sortu zen peña eta kultur elkarte gisa eratu zen Zaldikoren jarduerak handitzeko eta sanferminetakoak gehitzeko asmotan. Dantza taldeak dantzak berreskuratzeko, Leitzako Ingurutxoa esaterako, eta beste batzuen ezagutza sustatzeko lanean jarraitu zuen desagertu arte. Baleztenak jarri zizkion, hain zuzen, Ingurutxoko kalejirari “Uno de Enero, dos de Febrero…” hitzak eta hori gero San Fermin festetako himno bihurtu zen.
Berrogeiko urteetan Muthiko Alaiak peñakoek bultzada handia izan zuten, dantza taldeak Barajasko aireportua inauguratu zuen eta peñen lehen nobillada antolatu zuten. 1945ean, Gazteluko plazan istilu batzuk gertatu zirela eta, gobernadore zibilak lokala itxi zien eta kale gorrian geratu ziren. Egoitzatzat tabernak erabili zituzten, lehen La Fructuosa eta gero García. Geroago, lokal bat Kale Nagusiko 89. zenbakian alokatzea lortu zuten. 1954an, kaleko protesta batzuen ondotik, gobernadoreak berriro itxi zuen Muthikoren lokala. 60ko urteak San Frantzisko kalearen eta Gazteluko plazaren artean banatu zituzten.
Muthiko peñak euskara eta kontabilitate eskolak eta Nafarroan barnako bidaiak antolatzen zituen. Mendi, futbol eta emakumezkoen eskubaloi eta saskibaloi atalek, fanfarreak eta Santa Ageda eguneko koruen berreskurapenak ikusi zuten argia urte horietan. Pilotan Retegi, Lajos eta Aldaz anaiak peñaren alde aritu ziren eta titulu nazional batzuk lortu ziren, erremontean batik bat Rodriguez, Lekumberri eta Minarekin. Fabaren Erregearena antolatu zuten. 1974an Comedias kaleko 14. zenbakiko hirugarren solairuan eraikuntza berriko lokal baten jabe egin ziren, non 25 urte baino gehiagoz izan ziren. Orain dela zenbait urte Estafeta kalera aldatu ziren, etxabea eta lehen solairua dituen lokal batera, peñaren beharretarako egokia eta entzierroaren ibilbidean kokatua. Lauki urdin txikiko brusa janzten dute.
Sebastián de Albero kaleko 1, behea. 31005. Iruñea. Telefonoa: +34 948 235 075 Posta elektronikoa: administracion@oberena.org
1940an Club Deportivo Oberena sortu zen kirol eta folklorearen inguruko dibertsio sano bila. Santos Beguiristáin apaiza izan zen bultzatzailea, eta jarraitu zioten San Saturnino, San Nikolas, San Agustin, San Lorentzo eta San Frantzisko Xabierkoa parrokietako gazteak, lehen kideak. Intsigniaren berdea Acción Católicoaren kolorea zen, uniformearen gainerakoa zuria eta beltza izanik.
1941eko urtarrilaren 20an, futbol, pilota, alpinismo, atletismo, txirrindularitza eta igeriketa atalei sanferminetako peña gehitu zitzaien. 1941eko uztailaren 7an atera ziren lehen aldiz festan. Hurrengo urtean dantza, txistu eta gaita taldeak eta errondaila eta koruak eratu zituzten, zeinek, peñak bezala, 1983a arte Labrit pilotalekua erabili baitzuten.
Oberena peñak zezen munduarekin du zerikusi handia. Esate baterako, Antonio Ordóñezek harreman berezia zuen Oberena peñako kideekin eta horko ohorezko kide izendatu zuten. Ordóñez peñako garaiko presidente Fernando Salcedo Cilvetiren oso laguna zen eta antzekotasun hori bilobei transmititu zien. Horregatik, Oberenako hainbat bazkideren zeregina izan da zenbait toreroren entzierroan, Francisco Rivera Ordóñezena adibidez, gidari izatea. 1990ean, klubaren berrogeita hamar urteak ospatu zirenean, Jaime Pablo Romero, Victorino Martín (aita) eta beste zenbait ganaduzalerekin zezenen munduaren gaineko hitzaldiak antolatu zituzten.
San Fermin festetarako Oberenak San Lorentzo kaleko 31. zenbakian du lokala, Lanzale jatetxea izandakoan alegia. Bestalde, sanferminetan, Patxi Larumbek Antonio Molinaren “Soy minero” kantaz egiten duen antzezpena da azken urteotako tradiziorik herrikoienetakoa. Beti, goizaldeko ordu biak jota, kanta hori hasten denean Larumbek bere emanaldi berezi eta kutuna egiten du gero jendearen gainetik jauzi egiteko eta airean eramana izateko.
Abaurregaina kaleko 1. Behea. 31014. Telefonoa: +34 948 121 365
Rotxapea peña San Fermin festetan eta urte osoan auzoko gazteak elkartzen saiatze aldera eratu zen, zeren horiek, bertan aukerarik ez zutenez, beste peñekin joaten baitziren. Unión Cultural y Deportiva Rotxapeak, auzoko aisiaren erreferentziak, peñako gazteak babestu zituen eta bere ataltzat eratu zuen 1979ko martxoaren 24an, Bernardo Apesteguía lehen presidente izanik. Lokalez ez dira 1982az geroztik aldatu, nahiz eta lehen egoitza Ave Maríako Gure Txokoa izan zen. 200 bat dira kideak eta Descalzos kaleko 73. zenbakian duten lokala San Fermin festetan erabiltzen dute.
Rotxapea peñak sanferminekin eta kirolarekin harreman sakona du. Futbol taldeez gain, arazotan ibiliriko zenbait talderekin konpromiso handia izan du, Navarra waterpolo klubarekin esaterako. Horrez gain, 2008an, maiatz eta ekaineko elkarren segidako sei asteartetan, Rotxapea peñak zezen eta sanferminei buruzko jardunaldiak antolatu zituen.
Landa doktorearen kalea, 1-3. Telefonoa: +34 948 258 851 – +34 948 176 661. Posta elektronikoa: penasanduzelai@telefonica.net
1979an sortu zen eta 1980an izan zituen bere lehen sanferminak San Jorge peña izanik eta lauki zuri eta beltzeko brusa eramanik. 1996an aldatu zuten izena batzarrean aho batez eta orduz geroztik Sanduzelai peña dira.
Sanduzelaiko Auzo Elkarteak toki bat utzi zien lokalik ez zutenean, baina gero Landa doktorearen kaleko bat erabili zuten. Han finkatu zen peña eta bertan dirau oraindik, lokalak kide gehikuntzaren beharren arabera berrikuntza egokiak izan ondoren. Bestalde, Jarauta kalean lokal bat daukate, San Fermin festetan irekitzen dutena.
Oso peña dinamikoa eta auzoarekin konprometitua da eta jendeari oro har irekiriko jarduera asko antolatzen ditu. Kultur koordinakundearen bitartez, auzoko festen, Olentzeroren ekitaldien eta Santa Ageda eguneko koruen antolakuntzan inplikatzen dira. Sanferminetatik kanpo, Sanduzelaiko lagunekin batera peñaren eguna ospatzen dute, paella eta beste zenbait lehiaketa barne.
C/ Mendikale kalea, 6, 31013. ANTSOAIN Posta elektronikoa: contacto@elcharco.net
El Charco, diotenez, “aparteko aitzurraren ondoren” hasi zen… ze 1974ko abenduaren 24an lagun batzuk Marín tabernako atean kaltetu samar zeuden hamaiketakoan txirlak jan ondoren. Han bururatu zitzaien peña bat eratzeko ideia. Marín tabernan gela bat utzi zieten eta handik sortu zen izena. El Charco izena euria egiten zuenean taberna aurrean egiten zen putzu (charco, gaztelaniaz) handitik hartu zuten. Iruñea hirikoa ez den peña bakarra da, bere herria Antsoain delako, fisikoki Iruñeak irentsirik egon arren udalerri independentea.
1975eko azaroaren 28an onetsi zituzten lehen estatutuak eta Antsoaingo Mendikale kaleko 8. zenbakian etxabe bat alokatu zuten. Hamar izan ziren lehenengo bazkideak, baina urtebete igarota laurogei ziren. Peñak lehenengo ateraldiak egin baino lehen, dantza taldea, majorette taldea eta antzerki taldea sortu ziren. 1977ko uztailaren 7an atera zen peña lehen aldiz eta Antsoaingo Errege Kabalgatan parte hartu zuen. Geroago iritsi ziren futbol taldeak, jota eskola eta, 1986tik, maiatzaren lehen guztietan egiten den El Charco herri lasterketaren antolakuntza. Zuriz janzten dira eta zapia eta gerrikoa urdinak dituzte eta haien brusak marra urdinak eta zuriak ditu. Jarauta kaleko 75. zenbakian lokal bat dute festatik hurbilago egoteko.
Jarauta kalea, 74. 31001. Iruñea. +34 948 22 57 28
Haren sorrerari buruzko lehen datu dokumentatuak 1913koak dira, baina batzuek 10 urte lehenago kokatzen dute, 1903an. Peña hasieran gipuzkoar talde batez eta lagun batzuez osaturik egon zen eta haiek “los de siempre” zioen pankarta eramaten zuten desfilatzean. Beraz, Iruñeko peñarik zaharrena da La Única. Izena festa animatu nahian karriketan barna parrandan koadrila bakarra ibiltzen zelako jarri zioten hain zuzen.
Ez zen hori oso ohikoa ez sanferminetan ez urtean zehar, baina iruindarrei oso gustatu zitzaien eta agintariei gutxi. Haize instrumentuak hartu zituzten eta egun txaranga eta fanfarre deitzen duguna osatu zuten eta koadrila batzuen etsaitasuna irabazi zuten ohikoa gitarrak eta bandurriak eramatea zelako, eta horiek askoz gutxiago entzuten ziren. Zapia, gerrikoa eta espartinen zerrendak berdeak dituzte, Iruñeko banderaren jatorrizko kolorekoak, eta lauki txiki zuriak eta berdeak dituen brusa.
Pixkanaka peña gehiago agertu ahala, festetako giroa oraingoaren antza hartuz joan zen. Berrogeiko urteetan, La Única peñako dantzaldia antolatu zuten, zein bere garaian oso nabarmena izan baitzen, diru biltzea helburu. Gero La Jarana batu zitzaien ekimen horretan. 70eko urteetan peña honek indar berriak hartu zituen, bazkide kopurua handitu zuen eta peña guztietan lehena izan zen presidente emakume bat izaten, zein, aldi berean, Federazioaren bozeramailea izan baitzen.
Calle Ciudadela 3. 31001. Iruñea-Pamplona Posta elektronikoa: info@mutilzarra.org web Mutilzarra
1992ko abuztuko 21ean, lagun kuadrila bat, Joaquin Baleztenaren ideien arrazoiz eta Vinos el Cosechero tabernaren, alias “El Marrano”, klaretearen inspirazioari esker, peña berri baten fundazioa aurrera eraman zuten. Horrela, trago joan eta trago etorri, Mutilzarra peña jaio zen. Peña honen filosofia dinurik irabazi eza, apolitikoa izatea, festa zalea izatea eta kultura bultsatzea. 1995arte, ez zuten leku finkorik ahurkitu. Urte hartan San Agustin 40ra mugitu ziren eta Sanferminez kanpo aktibitate jarraiak egiten hasi ziren. 2005ean gaur egungo sede soziala ireki zen Olite 15 kalean, San Agustin kalean zuten tokia mantenduz Sanferminetan.
Riau-Riauaren bukaera ofizialatik, oso gurea den tradizio hau urtez urte berreskuratzea da beraien helburua. Iruñeko erretirodunen taldearekin Riau-Riau ez ofizialean parte hartzen eta bultsatzen egon dira honen lekua programa ofizialean berreskuratu arte.
